زن در آینەی نبوت؛ از ظلم جاهلی تا عزت اسلامی

زن در آیینه‌ی نبوت؛ از ظلم جاهلی تا عزت اسلامی

ترجمە: مائدە بایزیدی

در روزگاری که زن از هرگونه حق و منزلتی محروم بود و تنها چون کالایی در شمار اموال مردان به حساب می‌آمد، حتی پس از مرگ شوهر، همچون دیگر دارایی‌هایش به ارث می‌رسید، و تولد دختر مایه ننگ و اندوه تلقی می‌شد، اسلام با طلوع نور نبوت، پرده‌های ظلم جاهلی را درید و کرامت زن را احیا کرد.

قرآن کریم آن فضای تاریک را چنین توصیف می‌کند: ﴿وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالأُنثَى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدّاً وَهُوَ كَظِيمٌ * يَتَوَارَى مِنَ الْقَوْمِ مِن سُوءِ مَا بُشِّرَ بِهِ أَيُمْسِكُهُ عَلَى هُونٍ أَمْ يَدُسُّهُ فِي التُّرَابِ أَلاَ سَاء مَا يَحْكُمُونَ﴾ «و چون یکی از آنان را به [ولادت] دختر مژده دهند، چهره‌اش از خشم سیاه می‌شود و درونش از اندوه لبریز می‌گردد. از شرم این مژده، خود را از مردم پنهان می‌سازد؛ با خود می‌اندیشد: آیا او را با خواری نگه دارد یا زنده به خاک سپارد؟ آگاه باشید که چه بد داوری می‌کنند.» (نحل: ۵۸–۵۹)
گرچه زنانی چون خدیجه بنت خویلد رضی الله عنها در جامعه جاهلی از جایگاهی ممتاز برخوردار بودند، اما چنین نمونه‌هایی، رنگی از استثنا داشتند و نمی‌توان آن‌ها را نماینده‌ی وضعیت عمومی زنان در آن دوران دانست. زن همچنان از حقوق انسانی خود محروم بود تا آنکه اسلام طلوع کرد و او را در کنار مرد، صاحب حق و کرامت قرار داد.
اسلام به زن حق ارث داد، تجارت را برایش مجاز شمرد، و تصرف آزادانه در اموالش را بدون نیاز به قیم یا ولی به رسمیت شناخت. در انتخاب همسر مختار شد و اجبار در ازدواج ممنوع گشت. به مسجد راه یافت و از محضر پیامبر اکرم ﷺ و پس از آن صحابه و تابعین، علم و معرفت آموخت.

بعثت پیامبر اکرم ﷺ نقطه عطفی در تاریخ زن بود؛ زن از حاشیه و استضعاف جاهلی به متن جامعه و عرصه مسئولیت و کرامت وارد شد. اسلام از همان آغاز، زن را هم‌پایه مرد در تکلیف و مسئولیت دانست. با بررسی حقوق زن در عصر نبوی، می‌توان به اصولی بنیادین پی برد که اسلام برای صیانت از منزلت زن بنا نهاده است، از جمله:

۱. حق حیات و حفظ کرامت انسانی:
از دردناک‌ترین مظالم جاهلیت، زنده‌به‌گور کردن دختران بی‌گناه بود؛ تنها به جرم دختر بودن و به بهانه ترس از ننگ یا فقر. اسلام با نور هدایت خود، این جنایت را باطل ساخت و حق زندگی را برای هر مولودی تثبیت کرد. ﴿وَإِذَا الْمَوْؤُودَةُ سُئِلَتْ * بِأَيِّ ذَنبٍ قُتِلَتْ﴾ و چون از [دختر] زنده‌به‌گور پرسیده شود که به کدام گناه کشته شد؟ (تکویر: ۸–۹)

در احادیث نبوی نیز، تربیت دختران و رفتار نیکو با آنان، مایه نجات از آتش دوزخ معرفی شده است. پیامبر اکرم ﷺ فرمودند: «مَنِ ابْتُلِيَ مِنَ البَنَاتِ بشيءٍ، فأحْسَنَ إلَيْهِنَّ كُنَّ له سِتْرًا مِنَ النَّار: هر کس که خداوند او را به داشتن دخترانی آزمود و با آنان نیک رفتار کرد، آن دختران سپری در برابر آتش دوزخ خواهند بود.» (بخاری و مسلم)

و نیز فرمودند: «مَن كان له ثلاث بنات يُؤويهُنَّ، ويَكْفِيهنَّ، ويَرحمُهنَّ، فقد وجبتْ له الجنة: هر کس سه دختر داشته باشد، آنان را پناه دهد، نیازشان را برآورد و با مهر با ایشان رفتار کند، بهشت بر او واجب می‌شود.» مردی پرسید: «اگر دو دختر داشته باشد؟» فرمودند: «اگر دو دختر داشته باشد نیز چنین است.» (بخاری)

حضرت عایشه رضی الله عنها نیز از مهر و محبت پیامبر ﷺ نسبت به دخترش حضرت فاطمه رضی الله عنها چنین روایت می‌کند: ما رأيت أحداً كان أشبه سمتاً ودلاً وهدياً برسول الله صلى الله عليه وسلم من فاطمة رضي الله عنها…«هرگز کسی را ندیدم که در منش، وقار و رفتار، به اندازه فاطمه، شبیه پیامبر خدا ﷺ باشد. هرگاه فاطمه وارد می‌شد، پیامبر ﷺ با شوق از جا برمی‌خاست، دستش را می‌گرفت، وی را می‌بوسید و در جای خود می‌نشاند. و هرگاه پیامبر ﷺ نزد فاطمه می‌رفت، او نیز با احترام بر می‌خاست، دست پدر را می‌گرفت، ایشان را می‌بوسید و در جای خود می‌نشاند.» (ابوداود)

۲. حق ارث و استقلال مالی:
در روزگاری که زن خود بخشی از ارث مردان به شمار می‌رفت، اسلام با نگاهی نو، او را صاحب حق و سهم در میراث قرار داد. قرآن کریم با دقت و صراحت، سهم زنان را در ارث مشخص ساخت و فرمود: ﴿لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ﴾ برای مردان از آنچه پدر و مادر و خویشاوندان بر جای گذاشته‌اند سهمی است؛ و برای زنان نیز سهمی خواهد بود. (نساء: ۷)

اسلام نه‌ تنها زن را از محرومیت مالی رهانید، بلکه استقلال اقتصادی‌اش را تضمین کرد. مهریه را عطیه‌ای الهی دانست که باید با رغبت و احترام به خود زن پرداخت شود: ﴿وَآتُوا النِّسَاءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَةً﴾ مهریه زنان را با میل و رغبت، به عنوان هدیه‌ای الهی به آنان بدهید. (نساء: ۴)

و نیز رسم جاهلیِ به ارث بردن زنان را، بدون رضایتشان باطل کرد: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَحِلُّ لَكُمْ أَن تَرِثُوا النِّسَاءَ كَرْهًا﴾
«ای مؤمنان، شما را روا نیست که زنان را برخلاف میلشان به ارث ببرید.» (نساء: ۱۹)

اسلام، بهره‌مندی از دستاوردهای اقتصادی را نیز برای زن به رسمیت شناخت: ﴿لِّلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِّمَّا اكْتَسَبُوا وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِّمَّا اكْتَسَبْنَ﴾
«برای مردان از آنچه کسب کرده‌اند بهره‌ای است، و برای زنان نیز از آنچه کسب کرده‌اند بهره‌ای خواهد بود.» (نساء: ۳۲)

و پیامبر اکرم ﷺ با جمله‌ای کوتاه اما ژرف، جایگاه زن را در کنار مرد تثبیت فرمودند: إنّ النساء شقائق الرجال»
«زنان همتای مردانند.» (ابوداود)

۳. حق آموزش و فرهنگ‌پذیری:
اسلام، دین دانش و آگاهی است؛ و نخستین آیه‌ای که بر پیامبر اکرم ﷺ نازل شد، فرمان به خواندن بود:
«اقرأ»؛ بخوان، که خواندن کلید گشایش درهای علم و معرفت است.
قرآن کریم بارها بر فضیلت علم و طلب آن تأکید کرده است: ﴿وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا﴾ «و بگو: پروردگارا، دانش مرا افزون گردان.» (طه: ۱۱۴)
﴿قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ﴾ «بگو: آیا آنان که می‌دانند با آنان که نمی‌دانند برابرند؟» (زمر: ۹)
﴿يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ﴾ «خداوند، مؤمنان و آنان را که دانش یافته‌اند به درجاتی برمی‌افرازد.» (مجادله: ۱۱)

اسلام، علم را نه در انحصار مردان، بلکه وظیفه‌ای همگانی دانست: طلب العلم فريضة على كل مسلم: طلب علم بر هر مسلمانی واجب است. (ابن ماجه)

پیامبر اکرم ﷺ حتی روزی را ویژه‌ی زنان مقرر فرمودند تا آنان را با آموزه‌های دین آشنا سازند؛ و این خود گواهی روشن بر حق زنان در آموزش و آگاهی است.
در پرتو این نگاه، زنان فرهیخته‌ای از میان صحابیات برخاستند که در دانش و بینش، زبانزد روزگار شدند؛ از جمله حضرت عایشه رضی الله عنها که مرجعی برجسته در فقه و حدیث بود و بسیاری از صحابه از دانش او بهره می‌بردند.

۴. حق انتخاب همسر:
اسلام، با نگاهی ژرف و سرشار از کرامت انسانی، حق زن را در انتخاب همسر به رسمیت شناخت و آن را بخشی از استقلال و شخصیت او دانست. پیامبر اکرم ﷺ در حدیثی روشن فرمودند: الأيم أحق بنفسها من وليها، والبكر تُستأذن في نفسها: زن بی‌همسر (بیوه یا مطلقه) در تصمیم‌گیری برای ازدواج، از ولیّ خود سزاوارتر است، و از دختر نیز باید اجازه گرفته شود.» (صحیح مسلم)

این نگاه لطیف و احترام‌آمیز، جایگاه زن را در امر ازدواج بسیار والا می‌داند و تأکید دارد که هیچ زنی نباید به ازدواج مجبور شود؛ چرا که رضایت قلبی او، شرط اساسی این پیمان مقدس است.

در حدیثی دیگر، نمونه‌ای عملی از این اصل دیده می‌شود: “أن خنساء بنت خدام الأنصارية أن أباها زوجها وهي ثيب فكرهت ذلك، فأتت النبي صلى الله عليه وسلم فرد نكاحه: خنساء بنت خدام انصاری، زنی بیوه بود که پدرش بدون رضایت او، وی را به ازدواج دیگری درآورد. خنساء نزد پیامبر ﷺ آمد و شکایت کرد. پیامبر آن ازدواج را باطل اعلام کرد.” (صحیح بخاری)

این روایت، گواهی روشن بر احترام اسلام به حق انتخاب زن است. پیامبر اکرم ﷺ با رد آن ازدواج، نشان دادند که رأی و رضایت زن نه‌تنها معتبر، بلکه محترم و ضروری است. چنین برخوردی، الگویی از عدالت، کرامت انسانی و رعایت حقوق فردی در سنت اسلامی به شمار می‌آید.

۵. حقوق زناشویی و رفتار نیکو با همسر:
اسلام، روابط زناشویی را بر پایه‌ی محبت، رحمت و احترام متقابل بنا نهاده است. قرآن کریم، با بیانی لطیف و ژرف، مردان را به رفتار نیکو با همسرانشان فرا می‌خواند:
> ﴿وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ﴾
> «و با آنان به نیکی رفتار کنید.» (نساء: ۱۹)
این آیه، نه‌تنها توصیه‌ای اخلاقی، بلکه اصلی بنیادین در حفظ کرامت زن، در زندگی مشترک است.

پیامبر اکرم ﷺ نیز در حدیثی پرمغز، معیار برتری انسان را در رفتار با خانواده‌اش معرفی می‌فرمایند: «خيركم خيركم لأهله، وأنا خيركم لأهلي: بهترینِ شما کسی است که برای خانواده‌اش بهترین باشد، و من بهترینِ شما برای خانواده‌ام هستم.» (ترمذی)

این سخن، نه‌تنها بیانگر اخلاق نبوی در خانه، بلکه الگویی جاودانه برای مردان مسلمان در سراسر تاریخ است؛ الگویی که مهر، احترام و همدلی را اساس زندگی خانوادگی قرار می‌دهد.

۶. حق مشارکت در امور اجتماعی و سیاسی:
در نگاه اسلام، زن نه منزوی از جامعه است و نه محصور در چهاردیواری خانه؛ بلکه از نخستین لحظات طلوع پیام نبوت، در ساختن جامعه‌ای نوین، حضوری فعال و مؤثر داشته است.
بانوی بزرگ، حضرت خدیجه رضی الله عنها، نخستین انسانی بود که به پیامبر اکرم ﷺ ایمان آورد و با تمام وجود، در کنار ایشان ایستاد و پشتیبان رسالت شد.
سمیه بنت خیاط رضی الله عنها، نخستین شهید راه اسلام بود؛ زنی استوار که با خون خود، مسیر حق را روشن ساخت و نامش را در تاریخ جاودانه کرد.
اسماء بنت ابی‌بکر رضی الله عنها، در حساس‌ترین لحظه‌های هجرت پیامبر ﷺ از مکه به مدینه، مسئولیت حمل غذا و حفظ اسرار سفر را بر عهده گرفت و با شجاعت، آن را به غار ثور رساند؛ نقشی که در تثبیت پایه‌های دولت اسلامی بی‌بدیل بود.
زنان در بیعت‌های عقبه اول و دوم، با پیامبر ﷺ پیمان بستند تا پیام اسلام را حمل کنند و با جان و دل از ایشان حمایت نمایند. سپس بیعتی دیگر بر سر ایمان و دین انجام دادند، و در شأن آنان، آیه‌ای نازل شد که تا ابد در قرآن کریم تلاوت می‌شود:
> ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا جَاءَكَ الْمُؤْمِنَاتُ يُبَايِعْنَكَ﴾
> «ای پیامبر! هنگامی که زنان مؤمن نزد تو آیند تا با تو بیعت کنند…» (ممتحنه: ۱۲)

در عصر نبوی، زنان مؤمن همچون مردان، در صحنه‌های نبرد نیز حضور داشتند؛ و پیامبر اکرم ﷺ هرگز آنان را از این حضور بازنداشت. یکی از برجسته‌ترین چهره‌ها در این میدان، نسیبه بنت کعب، مشهور به اُمّ‌عِماره بود؛ زنی دلیر که در روز احد، با شجاعتی بی‌نظیر، چون سپری انسانی در برابر تیرهای دشمن ایستاد و جانانه از پیامبر ﷺ دفاع کرد.

آری، پیامبر رحمت ﷺ، با تکیه بر آیات نورانی قرآن و سیره‌ای سرشار از مهر و حکمت، منظومه‌ای کامل از حقوق زن را بنیان نهاد؛ منظومه‌ای که از زندگی شرافتمندانه‌ای آغاز می‌شود که خداوند برای بندگانش می‌پسندد، و در امتداد آن، حقوق خانوادگی، مالی، آموزشی، و مشارکت‌های اجتماعی و سیاسی را در بر می‌گیرد. این چارچوب الهی، نه‌تنها آگاهی نوینی را در جان امت اسلامی دمید، بلکه نقطه‌عطفی در تاریخ تمدن بشری رقم زد؛ تحولی که کرامت زن را از حاشیه به متن آورد و جهانی نو را به تماشا نشاند.